Η Πολιτιστική διπλωματία μπορεί να φαίνεται ως πρωτοποριακός νέος θεσμός, εφαρμόζεται όμως από τότε που υπάρχουν και οι διεθνείς σχέσεις. Με μια κάποια έννοια, η πολιτιστική διπλωματία ξεκίνησε να εφαρμόζεται από την πρώτη χιλιετία π.Χ. , από τότε δηλαδή που η γραπτή ιστορία κατέγραψε ότι μέρος της ανταλλαγής δώρων μεταξύ ηγεμόνων αποτελούσε και η αποστολή πολύτιμων έργων τέχνης.
Σύμφωνα με το Γιανναρά , η συγκεκριμένη διπλωματική στρατηγική εντυπωσιασμού των ξένων ηγεμόνων και πρέσβεων κατά τη βυζαντινή περίοδο με την επίδειξη του πλούτου και του πολιτισμού, απέτρεψε επιθέσεις κατά της αυτοκρατορίας και οδήγησε σε χρήσιμες συμμαχίες. Με την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, την αύξηση του πλήθους των κρατών και την πύκνωση των μεταξύ τους επαφών και εξαρτήσεων, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της πληροφορικής και την καθιέρωση πλέον της κοινωνίας της πληροφορίας, η εξωτερική πολιτική έγινε πολυσχιδής οι εκφράσεις της πολιτιστικής διπλωματίας πολλαπλασιάστηκαν .
Εξερευνητές, ταξιδιώτες, έμποροι, καθηγητές και καλλιτέχνες μπορούν να θεωρηθούν ζωντανό παράδειγμα άτυπων πρέσβεων ή πρωταρχικών πολιτιστικών διπλωματών (για παράδειγμα, η καθιέρωση τακτικών εμπορικών δρόμων επιτρέπει την συχνή ανταλλαγή πληροφοριών και πολιτιστικών δώρων μεταξύ των επιχειρηματιών και των εκπροσώπων της κυβέρνησης).
Αυτές οι συνειδητές προσπάθειες των πολιτιστικών ανταλλαγών μπορούν να χαρακτηριστούν ως πρώιμα παραδείγματα της πολιτιστικής διπλωματίας.
Πρέπει να σημειώσουμε πως στην έννοια της πολιτιστικής διπλωματίας προσδίδεται διαφορετικό περιεχόμενο, ανάλογα με τους φορείς και την κυβέρνηση που την ασκούν.
Για παράδειγμα, οι Γάλλοι θεωρούνται οι μεγαλύτεροι επενδυτές πάνω στην πολιτιστική διπλωματία, καθώς έχουν αναπτύξει ένα διεθνές δίκτυο εκπαιδευτικών ινστιτούτων προς διατήρηση της γαλλικής γλώσσας και κατ’επέκταση κατανοώντας ότι το γόητρο και η επιρροή τους στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην επιβίωση της « francophonie» σε οικουμενική κλίμακα.
Αντίστοιχα, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής που έχουν μικρή εθνική ιστορία αλλά τεράστια οικονομική και στρατιωτική ισχύ θεωρούνται ότι επιδιώκουν την πραγμάτωση των παγκόσμιων στόχων τους μέσα από αυτή τη μορφή διπλωματίας . Ο Ανδρεάδης πιστεύει ότι η πολιτιστική διπλωματία που ασκούν δεν είναι μεγάλης κλίμακας – και αναλώνεται κυρίως στο χώρο του θεάματος, των παγκοσμιοποιημένων Μέσων και σε ορισμένα εμβληματικά προϊόντα- καθώς διακατέχονται από μια αίσθηση πολιτισμικής υπεροχής απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο.
Όσον αφορά την Ελλάδα, ο Κουσκουβέλης υποστηρίζει πως το γεγονός ότι η δραστηριότητα της πολιτιστικής διπλωματίας εντείνεται και έχει ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα που χαρακτηρίζεται από πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή αλλά και από ανάγκη προσανατολισμού της οικονομίας προς την τουριστική βιομηχανία. Θεωρεί, ακόμα, πως της προσφέρεται η δυνατότητα να παίξει ενεργό ρόλο στο χώρο και τής εκπαιδευτικής διπλωματίας, μέσω της διασύνδεσης παιδείας και πολιτισμού.
Ιδιαίτερα όσον αφορά στην εκπαίδευση, αποτελεί γεγονός πως κάποιες ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες φημίζονται και για το υψηλό επίπεδο πανεπιστημιακών και ερευνητικών κέντρων ,σε συνδυασμό με υποτροφίες σε αυτά, που προσφέρουν. Με τον τρόπο αυτό, προσελκύουν μεγάλο αριθμό σπουδαστών και ερευνητών από το διεθνή χώρο, οι οποίοι ,πέρα από τα άμεσα οικονομικά οφέλη που επιφέρουν, καλλιεργούν με τη σειρά τους αισθήματα φιλίας και οικειότητας προς αυτές.
Αντίστοιχα, η κινητικότητα μέσω της εκπαίδευσης και η διάκριση αλλοδαπών σε εκπαιδευτικά ιδρύματα διεθνούς επιρροής ενισχύει την προβολή της χώρας καταγωγής τους στο εξωτερικό και αυξάνει τις ευκαιρίες για εκπαιδευτικές συνεργασίες και παραγωγή γνώσης.
Παρακάτω παρατίθεται μια λίστα με τους περισσότερους θεσμούς που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα:
- Γαλλική Συμμαχία (Alliance Francaise) Γαλλία, 1883 – Σκοπός της είναι
η διάδοση της ευαισθητοποίησης για τη γαλλική γλώσσα και το Γαλλόφωνο Πολιτισμό. Το Γαλλικό Ινστιτούτο αποτελεί εξέλιξή της. - Dante Alighieri Societa, Ιταλία, 1886 – Σκοπός της, η προώθηση της Ιταλικής Γλώσσας και κουλτούρας σε όλο τον κόσμο.
- Deutsche Akademische Austausch Dienst (DAAD), Γερμανία, 1925 – Σκοπός της, η προώθηση των Γερμανικών σπουδών και της γερμανικής γλώσσας στο εξωτερικό
- Balassi Institute, Ουγγαρία, 1927 – Σκοπός του, η διάδοση και προώθηση της Ουγγρικής κουλτούρας στο εξωτερικό
- Instituto Camoes, Πορτογαλία, 1929 – Σκοπός του, η προώθηση της Πορτογαλικής λώσσας και Κουλτούρας στο εξωτερικό
- Βρετανικό Συμβούλιο ( British Council), Ηνωμένο Βασίλειο, 1934 – Σκοπός του, η ανταλλαγή και προώθηση της αγγλικής γλώσσας και της βρετανικής κουλτούρας
- Πολιτιστικό Ινστιτούτο της Δανίας ( The Danish Cultural Institute), Δανία, 1940 – Σκοπός του η ενίσχυση της διεθνούς συνεννόησης, οργανώνοντας τη διάδοση των πληροφοριών σχετικά με τις Πολιτιστικές Ανταλλαγές και την παροχή πληροφοριών σχετικά με τη Δανία”
- Σουηδικό Ινστιτούτο (Swedish Institute – SI.), Σουηδία, 1945 – Σκοπός
του, η προώθηση της Σουηδίας σε όλο τον κόσμο - Ινστιτούτο Goethe (Goethe Intitut), Γερμανία, 1951 – Σκοπός του, η προώθηση της Γερμανικής Γλώσσας και Κουλτούρας μέσω της Διεθνούς Ανταλλαγής
- Ινστιτούτο Cervantes (El Instituto Cervantes), Ισπανία, 1951 – Σκοπός του, η προώθηση και η διδασκαλία της Ισπανικής γλώσσας και η διάδοση της ισπανικής κουλτούρας
- Το πολιτιστικό φόρουμ της Αυστρίας ( The Austrian Cultural Forum), Αυστρία, 1954 – Σκοπός του, η προώθηση πολιτισμικών ανταλλαγών ανάμεσα σε αυστριακούς και στον υπόλοιπο κόσμο,
- Ιταλικό ινστιτούτο πολιτισμού ( Istituto Italiano di Cultura), Ιταλία, 1961 – Σκοπός του, η προώθηση της ιταλικής γλώσσας και πολιτισμούς εκτός συνόρων,
- Ιαπωνικό Ιδρυμα ( Japan Foundation), Ιαπωνία, 1972 – Σκοπός του η διάδοση και προώθηση του ιαπωνικού πολιτισμού και της ιαπωνικής γλώσσας μέσω ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
- Ο Ρώσος της επιστήμης και του πολιτισμού (The Russian of Science and Culture), Ρωσία, 1984 – Σκοπός του, η διάδοση και προώθηση της ρωσικής κουλτούρας και γλώσσας.
- Ινστιτούτο του Αραβικού κόσμου ( Institute du Monde Arabe), Γαλλία, 1987- Σκοπός του, η προώθηση της πολιτισμικής κατανόησης μεταξύ της ευρώπης και του αραβικού κόσμου.
- Ινστιτούτο του βουλγαρικού πολιτισμού στη Μόσχα ( Bulgarian Cultural Institute Moscow), Γερμανία, 1988 – Σκοπός του η ενίσχυση Βουλγαρο-ρωσικής πολιτισμικής ανταλλαγής,
- Εσθονικό Ινστιτούτο ( Eesti Instituut), Εσθονία, 1988 – Σκοπός του η διάδοση πληροφοριών, σχετικά με τον εσθονικό πολιτισμό και η προώθηση περαιτέρω πολιτισμικών συνδέσμων
- Φιλανδικά Πολιτιστικά και Ακαδημαϊκά Ινστιτούτα ( The Finnish Culture and Academic Institutes), Φιλανδία, 1991 – Σκοπός του, η προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των φιλανδικών και των διεθνών πολιτιστικών και ακαδημαϊκών οργανώσεων
- Ινστιτούτο Ρουμάνικου Πολιτισμού ( Institutul Cultural Roman), Ρουμανία, 1991 – Σκοπός του, η προώθηση της Ρουμάνικης κουλτούρας και γλώσσας μέσω της διεθνούς ανταλλαγής
- Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, Ελλάδα, 1992 – Σκοπός του, η προώθηση του ελληνικού πολιτισμού και η διάδοση της ελληνικής γλώσσας σε όλο τον κόσμο
- Διεθνές Πολιτιστικό Συμβούλιο της Αυστραλίας ( Australia International Cultural Council), Αυστραλία, 1992 – Σκοπός του, η προώθηση της αυστραλιανής εγχώριας τέχνης και κουλτούρας στο εξωτερικό
- Το Κέντρο Ειρήνης του Peres (The Peres Centre for Peace), Ισραήλ, 1996 – Σκοπός του, να προάγει τη διαρκή ειρήνη και ανάπτυξη στη Μέση Ανατολή, προωθώντας την ανοχή, την οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη και συνεργασία
- Το Ινστιτούτο Adam Mickiewicz (The Adam Mickiewicz Institute) Πολωνία, 2000 – Σκοπός του, να προάγει τον Πολωνικό πολιτισμό σε όλο τον κόσμο
- Το Ινστιτούτο του Κονφούκιου ( The Confucius Institute), Κίνα, 2004 – Σκοπός του, να προάγει την κινέζικη γλώσσα και πολιτισμό και τη διευκόλυνση της πολιτιστικής ανταλλαγής
- Το Φλαμανδο-Ολλανδικό σπίτι DeBuren (The Flemish- Dutch House DeBuren) Φλαμανδία και Ολλανδία, 2004 – Σκοπός του να προάγει τον πολιτισμό των Κάτω χωρών στο εξωτερικό
- Ιρλανδικός Πολιτισμός ( Culture Ireland), Ιρλανδία, 2005 – Σκοπός του, να προάγει τις Ιρλανδικές τέχνες παγκόσμια, δημιουργώντας και στηρίζοντας ευκαιρίες για ιρλανδούς καλλιτέχνες και εταιρίες
- Το Ίδρυμα Anna Lindh (The Anna Lindh Foundation), Αίγυπτος, 2005 – Σκοπός του, να φέρει ανθρώπους κοντά από όλη τη Μεσόγειο και να βελτιώσει τον αμοιβαίο σεβασμό ανάμεσα στου πολιτισμούς
- Ίδρυμα του Αφρικάνικου Πολιτισμού και της διεθνούς κατανόησης (Institute for African Culture and International Understanding), Νιγηρία, 2007 – Σκοπός του να διατηρήσει την πολιτιστική κληρονομιά της Αφρικής, να προάγει και να ενδυναμώσει την αναγέννηση των
αφρικάνικων πολιτισμών σε τοπικό και διεθνές επίπεδο - Ίδρυμα Russkiy Mir (Russkiy Mir Foundation), Ρωσία, 2007 – Σκοπός του, να προάγει τη ρωσική γλώσσα, κληρονομιά και πολιτισμό
- Ινστιτούτο Yunus Emre (Yunus Emre Institute), Τουρκία, 2007 – Σκοπός του, να προάγει την τουρκική γλώσσα, πολιτισμό, τέχνες και ιστορία
- Κορεάτικα Πολιτιστικά Κέντρα (Korean Cultural Centers), Νότιος Κορέα, 2009 – Σκοπός του να ενημερώνουν και να επικοινωνήσουν το πνεύμα του κορεάτικου πολιτισμού
- DutchCulture, Ολλανδία, 2013 – Σκοπός του, η τόνωση και υλοποίηση της διεθνούς πολιτισμικής συνεργασίας
Παρατηρούνται μεγάλες επενδύσεις τόσο οικονομικές όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό στην οργάνωση και πραγματοποίηση της γλωσσικής διείσδυσης, που αποτελεί την αποτελεσματικότερη και μαζικότερη μορφή πολιτιστικής διείσδυσης. Με αυτό τον τρόπο, επιβεβαιώνεται η άποψη που υποστηρίζει ότι η γλώσσα δε διευκολύνει μόνο την επικοινωνία αλλά προάγει την ευρύτερη ένταξη στην κοινωνία που τη χρησιμοποιεί, από την ποίηση και τη λογοτεχνία της μέχρι τους ιδιωματισμούς της καθημερινής ζωής.
Η σημασία της πολυγλωσσίας έχει αναγνωρισθεί και από το Συμβούλιο της Ευρώπης το οποίο τη χαρακτηρίζει ως εργαλείο για την επίτευξη μεγαλύτερης διαπολιτισμικής κατανόησης και βασικό στοιχείο στην πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της ηπείρου μας.
Πολιτιστική Διπλωματία στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Ο Ripa di Meana υποστηρίζει πως ο ευρωπαϊκός πολιτισμός παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα που πηγάζει από έναν πλουραλιστικό ανθρωπισμό βασισμένο στις αρχές της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας και εκφράζεται μέσα από την ποικιλία των τοπικών, περιφερειακών και εθνικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών. Η αίσθηση από την πλευρά των πολιτών ότι ανήκουν σε έναν ευρωπαϊκό πολιτισμό αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επίτευξη της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Η θέληση για την ανάληψη πολιτιστικών δράσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο ήταν ήδη εμφανής από τη δεκαετία του 1970. Παρά την έλλειψη σαφούς νομικής βάσης, η Κοινότητα ανέλαβε έναν συγκεκριμένο αριθμό πρωτοβουλιών σε συνεργασία με άτομα και επιχειρήσεις σχετικά με την παραγωγή και διανομή πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Μια σημαντική κίνηση της συγκεκριμένης περιόδου είναι η ίδρυση της Ορχήστρας Νέων της ΕΚ το 1976
Η περίοδος από το 1977 έως το 1982 θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως η περίοδος της αναζήτησης της Κοινότητας σχετικά με τον πολιτιστικό τομέα.
Το επόμενο διάστημα (έως το 1988), η Κοινότητα καθιστά σαφέστερη τη στάση της σχετικά με τις πολιτιστικές δραστηριότητες και αναλαμβάνει πρωτοβουλίες όπως :
- Ευρωπαϊκής Πόλης Πολιτισμού»,
- «Ευρωπαϊκού πολιτιστικού μήνα»
- η διευκόλυνση της εισόδου των νέων στα μουσεία
- συγκρότηση ειδικής Επιτροπής υπεύθυνης για τα Πολιτιστικά Θέματα
- πρόγραμμα ” Καλειδοσκόπιο”,
το 1992 στο πλαίσιο της συνθήκης του Μάαστριχτ για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναγνωρίστηκε επίσημα ο ρόλος του πολιτισμού στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η Συνθήκη υπογραμμίζει ότι η κοινή πολιτιστική πολιτική δεν επιδιώκει την εναρμόνιση των πολιτισμικών ταυτοτήτων των κρατών μελών, αλλά, αντίθετα, τη διατήρηση της ποικιλομορφίας τους.
Το 1997, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο αποφάσισαν την εφαρμογή του προγράμματος Αριάδνη που είχε ως στόχο τη διάδοση των ευρωπαϊκών λογοτεχνικών έργων.
Την ίδια χρονιά εγκρίθηκε και το πρόγραμμα Ραφαήλ που στόχευε στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και διέθετε προϋπολογισμό ύψους 30 εκατομμυρίων ευρώ. Συγκεκριμένα, η Ένωση μέσω αυτού του προγράμματος ήθελε να ενθαρρύνει τη συνεργασία για την προστασία, διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης, να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες σχετικά με αυτήν και να διευκολύνει την πρόσβασής τους σε αυτή.
Το 2000, με απόφαση του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, εγκρίθηκε η θέσπιση του προγράμματος-πλαισίου « Πολιτισμός 2000» και η Ένωση υιοθέτησε μια νέα προσέγγιση για την πολιτιστική της δράση με στόχο τη δημιουργία ενός κοινού πολιτιστικού χώρου.
Για την προώθηση της ψηφιακής ενιαίας αγοράς και της πολιτικής της Ένωσης στον τομέα του πολιτισμού όσο και για την συμπλήρωση των εργασιών που βρίσκονταν σε εξέλιξη για την εφαρμογή του ψηφιακού θεματολογίου, τον εκσυγχρονισμό των δικαιωμάτων δημιουργού στην ενιαία αγορά και την επιτυχή εφαρμογή των προγραμμάτων MEDIA 2007 και Πολιτισμός.
Ένα ακόμα σημαντικό παράδειγμα της βαρύτητας που δόθηκε στον πολιτιστικό τομέα από τα Ευρωπαϊκά Όργανα το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα αποτελεί η δημιουργία της ευρωπαϊκής ψηφιακής βιβλιοθήκης Europeana το 2008. Το πλούσιο υλικό που που περιλαμβάνει εκατομμύρια αντικείμενα όπως βιβλία, εφημερίδες, φωτογραφίες, κινηματογραφικά και οπτικοακουστικά έργα, αρχειακά έγγραφα, μουσειακά έργα, αρχιτεκτονική και αρχαιολογική κληρονομιά.
Πρόκειται για το δίκτυο των Εθνικών Ιδρυμάτων για τον Πολιτισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( EUNIC) που αριθμεί 32 μέλη από 27 χώρες, που εδρεύουν σε περισσότερες από 150 χώρες και έχουν περίπου 2.000 υποκαταστήματα και χιλιάδες τοπικούς συνεργάτες.
Ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα της επιτυχημένης δράσης των δικτύων είναι :
- η Βραδιά Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας
- η Ευρωπαϊκή Μέρα Γλωσσών
- ο πολιτιστικός διάλογος του EUNIC με την Κίνα
- το περιφερειακό έργο MENA
Η προπαρασκευαστική δράση «ο Πολιτισμός στις εξωτερικές σχέσεις» : στόχος της είναι η συλλογή δεδομένων και πληροφοριών.
Οι πολιτικές της ΕΕ σε άλλους τομείς λαμβάνουν όλο και περισσότερο υπόψη την κληρονομιά, είτε στην έρευνα, την καινοτομία, την εκπαίδευση, το περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή, τις περιφερειακές ή ψηφιακές πολιτικές. Αντίστοιχα, διατίθεται χρηματοδότηση για την πολιτιστική κληρονομιά στο πλαίσιο των προγραμμάτων Horizon 2020, Erasmus+ και Europe for Citizens και των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων.
Τα κράτη μέλη της ΕΕ συνεχίζουν τη συνεργασία τους για την πολιτιστική κληρονομιά μέσω του Συμβουλίου Υπουργών Παιδείας, Νεότητας, Πολιτισμού και Αθλητισμού και μέσω της ανοιχτής μεθόδου συντονισμού. Η ομάδα εμπειρογνωμόνων της Επιτροπής για την πολιτιστική κληρονομιά, που δημιουργήθηκε το 2019, παρέχει συμβουλές σχετικά με τον τρόπο εφαρμογής των πολιτικών της ΕΕ για την πολιτιστική κληρονομιά. Συμμετέχει κράτη μέλη, συνδεδεμένες χώρες, δίκτυα ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και διεθνείς οργανισμοί, καθώς και θεσμικά όργανα της ΕΕ.
Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Δράσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά (2018) είναι μία από τις σημαντικότερες ρυθμίσεις σε επίπεδο ΕΕ που αντικατοπτρίζει την κοινή δομή των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την πολιτιστική κληρονομιά ευρωπαϊκής εμβέλειας. Βασίζεται στις προσπάθειες που έγιναν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018 για να συλλάβει και να ενισχύσει αυτή τη δυναμική για να διασφαλίσει μόνιμα αποτελέσματα. Το πλαίσιο ορίζει ένα σύνολο τεσσάρων αρχών και πέντε βασικούς τομείς για συνεχή δράση υπέρ της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης:
Τέσσερις βασικές αρχές
- ολιστική προσέγγιση
- Ένταξη και ολοκληρωμένη προσέγγιση
- Τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής
- Πολυμερής συνεργασία
Πέντε βασικοί τομείς για συνεχή δράση
- Μια Ευρώπη χωρίς αποκλεισμούς: συμμετοχή και άνοιγμα προς όλους
- Μια βιώσιμη Ευρώπη: έξυπνες λύσεις για ένα βιώσιμο και συνεκτικό μέλλον
- Μια ανθεκτική Ευρώπη: προστασία της κληρονομιάς που κινδυνεύει
- Μια καινοτόμος Ευρώπη: κινητοποίηση γνώσης και έρευνας
- Ισχυρότερες παγκόσμιες εταιρικές σχέσεις: ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας.
Βιβλιογραφία
- Γιανναράς, Χ., «Πολιτιστική Διπλωματία- Προθεωρία ελληνικού σχεδιασμού», 17
Εκδόσεις Ίκαρος, 2001 - Ανδρεάδης, Γ. και Τζουμάκα Ε., «Πολιτιστική διπλωματία: διεθνή δεδομένα και ελληνικές προοπτικές», 21 εκδόσεις Σιδέρης, 2006
- Κουσκουβέλης, Η., «Μία ολιστική προσέγγιση στην εξωτερική πολιτική», εφημερίδα Μακεδονία, 22
