Οι δωρεές και η εθνική ευεργεσία στην Ελλάδα

Οι μεγάλοι ευεργέτες του Έθνους έδρασαν κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, κατά την περίοδο της προετοιμασίας της αλλά και μετά, όταν το ελληνικό κράτος που μόλις είχε γεννηθεί τους είχε περισσότερο ανάγκη, προσφέροντας  μεγάλο μέρος των περιουσιών τους, κάποιες φορές και ολόκληρες στις ελληνικές πόλεις και πρωτίστως στην νέα πρωτεύουσα. Οι Έλληνες αυτοί τιμήθηκαν με τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη από την ελληνική Πολιτεία και μάλιστα το 2007, καθιερώθηκε προς τιμήν τους η 30ηΣεπτεμβρίου ως ημέρα μνήμης των Εθνικών μας Ευεργετών (Π.Δ.1/2-1-2007).

Οι δωρεές και η εθνική ευεργεσία κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα

Οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που προέκυψαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από την άνθιση του δυτικού εμπορίου που εκείνη την περίοδο  παρατηρείται και έχει ως συνέπεια την στρατηγική αλλά και οικονομική αναβάθμιση της λεκάνης της ανατολικής μεσογείου, σε συνδυασμό με τα διάφορα αποσχιστικά κινήματα εκείνης της περιόδου αλλά και τις επιθετικές τάσεις της Ρωσίας δημιούργησαν ένα κλίμα αμφισβήτησης της ενότητας της και της νομιμότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που ως τότε ήταν αδιαμφισβήτητη.

Αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών ήταν η μετακίνηση πληθυσμών, και η εμφάνιση οθωμανικής  εμπορευματικής τάξης η οποία κατέστη και ο δίαυλος των δυτικών ιδεών του Διαφωτισμού στον βαλκανικό οθωμανικό χώρο. Οι ιδέες αυτές προκάλεσαν ένα καίριο πλήγμα στο σύστηματων Millets, που επικρατούσε και έδινε έμφαση στο θρησκευτική και πολιτισμική ελευθερία, ως στοιχεία συνοχήςτης Αυτοκρατορίας και όχι στο εθνικό στοιχείο. Έτσι είχε ανοίξει ο δρόμος ουσιαστικά και για την ελληνόφωνη εμπορική τάξη της οθωμανικής Αυτοκρατορίας να εκμεταλλευτεί τις παραπάνω αλλαγές και με την συνδρομή και των ελλήνων της Διασποράς να προσδώσει εθνικά χαρακτηριστικά στις θρησκευτικές και πολιτιστικές της διαφορές.

Εθνικά κινήματα άρχισαν να προωθούνται και περεταίρω η ιδέα της συγκρότησης ανεξάρτητου εθνικού ελληνικού κράτους είχε πια γεννηθεί. .Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναφοράς και το κλίμα που άρχισε να επικρατεί και να εμφορείται υπέρ του απελευθερωτικού Αγώνα, εξετάζονται και οι δωρεές των ελλήνων εντός της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και εκτός, των ελλήνων της διασποράς , που ουσιαστικά στήριξαν αυτήν την ιδέα και αποτέλεσαν καταλυτικό παράγοντα για την υλοποίηση της.Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στους Έλληνες της Διασποράς, εκείνους που δημιούργησαν τις ελληνικές παροικίες στην Αυστρία και στην Ουγγαρία, στη Μολδοβλαχία (Ρουμανία), στην Ιταλία, στην Αγγλία, στην Αίγυπτο και ιδιαίτερα στην Ρωσία, καθώς εκείνοι ήταν που στο μεγαλύτερο βαθμό συνέβαλαν στην ανασυγκρότηση των ελληνικών πόλεων με την ευεργεσίες τους.

Ο δωρεές αυτές προς τις ελληνικές πόλεις, όσο το έθνος βρισκόταν ακόμη υπό την οθωμανική κυριαρχία είχαν σκοπό να τονώσουν την εθνική συνείδηση, μέσω της εκπαίδευσης κυρίως και να οδηγήσουν με αυτόν τον τρόπο στην δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους, έτσι όπως αυτό αναγεννήθηκε ως ιδέα μέσα απότα πρότυπα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και όπως εδραιώθηκε στην εθνική συνείδηση, μέσα απότις σκέψεις και τα λόγια σπουδαίων εκπροσώπων του ελληνικού Διαφωτισμού.

Κορυφαίο παράδειγμα ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο οποίος υπήρξε δάσκαλος και φίλος με αρκετούς εκ των μεγάλων ελλήνων ευεργετών, και η ιδεολογική ωρίμανση του οποίου συνέπεσε με την ώριμη φάση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, για βασικές αρχές του οποίου αγωνίστηκε. Στόχος του ήταν «…να πλάσωμεν άλλην γενεάνελευθέρων Ελλήνων πολιτών» και τα «φώτα της πεφωτισμένης Ευρώπης» να μεταλαμπαδευτούν διά της παιδείας «εις την πρόπαλαι εστία του ανθρωπίνου γένους, και των τεχνών και των επιστημών [την Ελλάδα]».

Πέρα όμως από τον βασικό στόχο των περισσότερων εκ των δωρητών, παρέμενε στο περιεχόμενο πολλών δωρεών  η επιθυμία να καλυφθούν ανάγκες κοινωνικής και οικονομικής φύσεως των πόλεων απότις οποίες κατάγονταν, αυτών στις οποίες διέμεναν και μετά τη σύσταση του νέου κράτους και της πρωτεύουσας αυτού.

Ευεργέτες και δωρεές κατά την Προεπαναστατική περίοδο

Η δραστηριότητα των ελλήνων, της Διασποράς που αποτελούν ως επί το πλείστον τους εθνικούς ευεργέτες της συγκεκριμένης περιόδου, κινείται γύρω απότον ίδιο, το ξέσπασμα και την ευδοκίμηση της Επανάστασης και την ανασυγκρότηση των πόλεων και των χωριών μέσα από τη σύσταση ελληνικού κράτους.

Οι τρόποι που μετέρχονται για να οδηγήσουν με επιτυχία στο επιθυμητό αποτέλεσμα , επίσης δεν διαφέρουν και πολύ όσον αφορά στη λογική της υιοθέτησης τους. Αυτοί συμπεριλαμβάνουν ενίσχυση της εκπαίδευσης στις πόλεις απότις οποίες κατάγονται (και σε εκείνες στις οποίες διαμένουν στις ελληνικές παροικίες), ώστε και να καλλιεργηθεί το εθνικό αίσθημα, η εθνική συνείδηση, αλλά και γενικότερα να ανυψωθεί το δυνατόν περισσότερο το πνευματικό επίπεδο της πόλης, με παράλληλη υλική ενίσχυση κατά την έναρξη του Αγώνα , ώστε αυτές να κρατηθούν ζωντανές και οι προσπάθειες για Εθνική Ανεξαρτησία να ευοδωθούν. Χτίζουν σχολεία και σχολές, αναλαμβάνουν ελληνικές εκδόσεις, χρηματοδοτούν τις σπουδές νέων που δεν έχουν τη δυνατότητα να σπουδάσουν. Επιπλέον εφοδιάζουν με τρόφιμα, πολεμοφόδια, προσφέρουν πλοία και εξαγοράζουν αιχμαλώτους. Οι περισσότεροι γίνονται μέλη της Φιλικής Εταιρείας και πολλοί μετέχουν και προσωπικά στον Αγώνα για την Απελευθέρωση.

Παραδείγματα της προσφοράς της αστικής εμπορικής τάξης των ελληνικών παροικιών είναι οι δωρεές που αναφέρονται στη Διαθήκη του ευγενούς Ζώτου Τζιγαρά,η οποία συντάχθηκε το 1599 στη Βενετία , όπου εκτός των άλλων, διατίθενται χρήματα για την ίδρυση ενός Νοσοκομείου στα Γιάννενα αλλά και οι δωρεές του Επιφάνιου Ηγούμενου το 1647 που με την διαθήκη του ιδρύει Σχολή στα Ιωάννινα και στην Αθήνα και του Εμμανουήλ Γκιόνμα το 1676 και του Λάμπρου Μαρούτζη το 1734, που ιδρύουν σχολή στα Ιωάννινα και τη Ναύπακτο αντίστοιχα http://leadi.gr/evergetes.html(19/5/2014) Παράλληλα, οι νησιώτες στον ελλαδικό χώρο, οι οποίοι αποτέλεσαν μια δεύτερη κατηγορία δωρητών μετά τους Έλληνες της Διασποράς, ήταν εκείνοι που με τον πλούτο που είχαν συγκεντρώσει   συνέβαλαν στην εδραίωση και γενίκευση της Ελληνικής Επανάστασης όταν αυτή εκδηλώθηκε, προσφέροντας στον Αγώνα, τον στόλο τους και τα στην πλειοψηφία τους τα κεφάλαια που πλέον ήταν απολύτως απαραίτητα για την στήριξη της Ελληνικής Επανάστασης.  Τα κεφάλαια που διαθέτουν οι Έλληνες της Διασποράς και οι νησιώτες σε αυτή τη φάση του Αγώνα συμβάλλουν στην εδραίωση του και θέτουν το θεμέλιο για την ανασύσταση των ελληνικών πόλεων ,μετά την αναγνώριση της Εθνικής μας Ανεξαρτησίας.

Οι Ζωσιμάδεςδιέθεσαν την τεράστια περιουσία τους για κοινωφελείς και φιλανθρωπικούς σκοπούς, αλλά και για την έκδοση μεγάλου αριθμού σημαντικών συγγραμμάτων. Επίσης οι Ζωσιμάδες χρηματοδότησαν μέσω της Φιλικής Εταιρείας τις ανάγκες του Αγώνα για Απελευθέρωση.

Ο Ζώης Καπλάνης ευεργέτησετην ιδιαίτερη πατρίδα του τα Ιωάννινα, ιδρύοντας το 1797 την Καπλάνειο Σχολή την οποία προίκισε με αξιόλογη βιβλιοθήκη, εργαλεία Φυσικής κλπ και την διοργάνωση της ενέθεσε στον λόγιο και διδάσκαλο του Γένους Αθανάσιο Ψαλίδα. Επίσης χρηματοδότησε το νοσοκομείο των Ιωαννίνων και μέσω της διαθήκης του (απεβίωσε το 1806) δώρισε σημαντικά χρηματικά ποσά υπέρ των δημοσίων καταστημάτων των Ιωαννίνων, στις ελληνικές σχολές της Πάτμου και του Αγίου Όρους

Ο Ι. Βαρβάκης  το 1818 προσέφερε χιλιάδες γρόσια στο Γυμνάσιο της Χίου. Με την έκρηξη της Επανάστασης, συνέδραμε οικονομικά τον Υψηλάντη και διέθεσε υψηλά ποσά για αποστολή προμηθειών και τροφίμων στους επαναστάτες.Επίσης μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε ́, κατέβαλε 400.000 φράγκα για εξαγορά Χριστιανών αιχμαλώτων, ενώ παράλληλα έστελνε στις επαναστατημένες επαρχίες αλλεπάλληλα φορτία σίτου και πυρίτιδας καθώς και χρήματα για τις ανάγκες του στόλου.

.Ο Γεώργιος Χατζηκώνστας συμμετείχε αποστέλλοντας φορτία σίτου και πολεμοφοδίων προς τις επαναστατημένες περιοχές, με πλοία, ενισχύοντας έτσι το κίνημα το Α. Υψηλάντη. Επίσης συμμετείχε στην εξαγορά αιχμαλώτων. Αναφορικά με την ιδιαίτερη πατρίδα του τα Ιωάννινα, επιχορήγησε με 25.000 ρούβλια την ανακατασκευή του καταστραφέντος ναού του ΑγίουΝικολάου .

Ο Μιχαήλ Τοσίτσας κατά τη διάρκεια της Επανάστασης διέθεσε χρήματα για την εξαγορά ελλήνων αιχμαλώτων, καθώς και για την αποστολή πολλών από τους πιο νέους αιχμαλώτους για σπουδές στην Ευρώπη.

Ο Μάνθος Ριζάρης μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία από τους πρώτους (1814) και πήρε το ψευδώνυμο ̈Πρόθυμος ̈, επίσης υποστήριξε οικονομικά το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη και διέθεσε χρήματα.

Ευεργέτες και δωρεές μετά την επανάσταση

Η Επανάσταση του 1821 οδήγησε στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους. Μεσολάβησαν συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις, πολιτικές ζυμώσεις εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου, και εμπλοκή οικονομικών,πολιτικών και προσωπικών συμφερόντων (ευρωπαϊκών, ρωσικών, οθωμανικών αλλά και ελληνικών), μέχρι να οδηγηθούμε στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου της 3ηςΦεβρουαρίου του 1830, σύμφωνα με το οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής (Μ. Βρετανία, Γαλλίακαι Ρωσσία), διακήρυξαν την πλήρη  πολιτική ανεξαρτησία της Ελλάδας και καθόρισαν τα σύνορα του νέου ανεξάρτητου κράτους.

Την οικονομική ανεπάρκεια του νέου κράτους ανέλαβαν κατά ένα σημαντικό μέρος να καλύψουν ιδιώτες, ελληνικής καταγωγής και κυρίως ελληνικής συνείδησης ,εγκατεστημένοι σε περιοχές του ευρύτερου ελληνικού ιστορικού χώρου ή σε παροικίες του εξωτερικού. Η έννοια του εθνικού ευεργέτη, λοιπόν δεν μπορεί να νοηθεί παρά μόνον σε σχέση με την ύπαρξη και λειτουργία του εθνικού κράτους,

Η προσπάθεια ανασύστασης των ελληνικών πόλεων, όπως αυτές προέκυψαν μετά την απελευθέρωση και την σύσταση ανεξάρτητου κράτους, αποτέλεσε μια πολύ δύσκολη υπόθεση, η οποία λόγω έλλειψης πόρων δεν θα μπορούσε να καταστεί εφικτή, χωρίς την προσφορά των εθνικών ευεργετών.Κτίρια υψηλής αισθητικής και κύρους, όπως αυτά της κλασσικής τριλογίας των Αθηνών: Εθνική Βιβλιοθήκη, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο, ίσως δεν θα είχαν βρει τους απαραίτητους πόρους για να πραγματοποιηθούν χωρίς τις δωρεές του Βαλλιάνου και του Σίνα. Επιπλέον το κτίριο του Οφθαλμιατρείου που συμπληρώνει από αρχιτεκτονικής και χωροταξικής άποψης την αθηναϊκή τριλογία, αν και δεν ανεγέρθη εξ ολοκλήρου από δωρεές, στηρίχτηκε στην πορεία του στους εθνικούς ευεργέτες. Το Ωδείο των Αθηνών, το εθνικό Αστεροσκοπείο, το Πολυτεχνείο, η Σχολή Ευελπίδων, το Ζάππειο Μέγαρο, το Αρχαιολογικό Μουσείο δεν θα είχαν ανεγέρθη χωρίς την φροντίδα των Αβέρωφ, Τοσίτσα, Στουρνάρη, Μπερναρδάκη, Ζάπα και Σίνα. Επιπλέον οι Ολυμπιακοί Αγώνες της σύγχρονης εποχής ,χωρίς τη συνδρομή του Ζάππα που ανέσυρε την ιδέα των Ολυμπίων και την χρηματοδότησε, μαζί με την πρώτη αναμαρμάρωση του Εθνικού σταδίου.

Στον τομέα τη εκπαίδευσης το παλαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του σύγχρονου κράτους η Φιλεκπαιδευτική εταιρεία, είναι δημιούργημα του Αρσάκη. Το Αρσάκειο, το Μαράσλειο Διδασκαλείον Αθηνών, το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, η Σχολή Ευελπίδων (Αβέρωφ) και η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή αποτέλεσαν τα σπουδαιότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής, παράλληλα αρχιτεκτονικά έδωσαν ένα ευρωπαϊκό αέρα με νεοκλασική αισθητική στην Πρωτεύουσα και ήταν στην πλειονότητα τους προϊόντα δωρεάς.

Στο χώρο της υγείας και της Πρόνοιας, η Αθήνα τα περισσότερα Νοσοκομεία, και ιατρικά ιδρύματα που διαθέτει τα οφείλει στους ευεργέτες της που με τις γενναίες δωρεές τους προσέφεραν τα κτίρια για την στέγαση τους, τον εξοπλισμό τους, ακόμη και την συντήρηση τους πολλές φορές, είτε με τη μορφή κληροδοτημάτων ,είτε και δημιουργώντας τα κατά τη διάρκεια του βίου τους. Το Αιγινήτειο Νοσοκομείο, το Αρεταίειο, το Δρομοκαΐτειο Ψυχιατρικό Θεραπευτήριο, το Δημοτικό Πολιτικό Νοσοκομείο Ελπίς (σημερινό Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων), το Νοσοκομείο Ερυθρός Σταυρός,το Δημοτικό Νοσοκομείο Τζάνειο, το Νοσοκομείο Α. Συγγρός καθώς και δύο πτέρυγες του Ευαγγελισμού αποτελούν δωρεές του Αιγινήτη, του Δρομοκαΐτη, του Μπέλιου, του Μπενάκη, και του Τζάνε. Οι περισσότεροι από αυτούς και οι ίδιοι επιστήμονες , και αρκετοί γιατροί αντιλήφθηκαν την ανάγκη της πρωτεύουσας για αξιοπρεπή ιδρύματα υγείας και περίθαλψης και θα μπορούσε κανείς να πει οτι επιβάλλουν και ένα πρώιμο καθεστώς κοινωνικής πρόνοιας για τους φτωχότερους και τους άπορους καθώς εισάγουν στους όρους των κληροδοτημάτων τους αρκετά συχνά την υποχρέωση των ιδρυμάτων αυτών να δέχονται άπορους ,φτωχούς, κλπ

Δωρεές Ευεργετών σε πόλεις /τόπους μετά τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους.

Σύγχρονοι Δωρητές

Καθώς οι ιστορικές περίοδοι διαδέχονται η μία την άλλη και οι προσφορές για δωρεές ακολουθούν τις ίδιες τις ανάγκες των πόλεων και των κοινωνιών τους, οι εθνικοί ευεργέτες σταδιακά μεταλλάσσονται σε σύγχρονους δωρητές, υιοθετώντας άλλες μεθόδους και πρακτικές, αναδεικνύοντας ένα διαφορετικό προφίλ, διαθέτοντας ίσως και διαφορετικά κίνητρα, κατά βάση όμως διατηρώντας τον ίδιο πυρήνα της διάθεσης για προσφορά.

Η επιλογή της σύστασης κοινωφελών ιδρυμάτων μέσω των οποίων διοχετεύουν τις δωρεές τους στις πόλεις οι δωρητές κατά τον 20οκαι βέβαια συνεχίζοντας μέχρι και σήμερα, αποτελείμάλλον την πλειονότητα των περιπτώσεων.

Η επιλογή ως προς την κατεύθυνση της δωρεάς αποτελεί προϊόν μελέτης και απόφασης αυτών των κοινωφελών ιδρυμάτων πια, με κριτήρια που όπως θα δούμε και στη συνέχεια μέσω των μελετών περιπτώσεων δύο εκ των μεγαλυτέρων τέτοιου τύπου κοινωφελών ιδρυμάτων της χώρας, καθορίζονται βάσει των επιθυμιών του διαθέτη που αποκρυσταλλώνονται στο καταστατικό του κάθε ιδρύματος, διυλίζονται όμως μέσα απότις τεχνοκρατικές διαδικασίες διοικητικών συμβουλίων, προσδίδοντας τους σαφώς αντικειμενικότητα, επιστημονικότητα και οικονομικότητα, αλλά στερώντας ίσως τον συναισθηματικό δεσμό και την ανθρώπινη προσέγγιση του εθνικού ευεργέτη. Επιπλέον το προφίλ του σύγχρονου δωρητή έχει απεκδυθεί τον μανδύα της προσωπικής σχέσης καιδιασύνδεσης, με την έννοια της πατρίδας και δη με τον τόπο καταγωγής.

Ενδεικτικά αναφέρονται το κοινωφελές ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, το Ίδρυμα Μποδοσάκη, το Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος καi το Ίδρυμα Ωνάση.

Επίσης μια άλλη κατηγορία  σύγχρονων δωρεών προς τις πόλεις: Σύλλογοι, σωματεία, μη κυβερνητικές οργανώσεις στις μέρες μας αναλαμβάνουν το ρόλο του δωρητή και αποπερατώνουν έργα μικρότερης ή και μεγαλύτερης σημασίας, συμπληρώνοντας με την συμβολή τους αυτή τη σημερινή εικόνα των πόλεων και των λειτουργιών τους.  Όπως Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών (ΟΜΜΑ) είναι ίσως ένα ανάλογο παράδειγμα. Ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής, το Ίδρυμα Σταματίου Δεκόζη –Βούρου  κ.α.

Τέλος ,  στον χώρο του πολιτισμού, είναι και το Μουσείο Μπενάκη που δωρίστηκε απότους κληρονόμους του Εμμανουήλ Μπενάκη και με την συστατική του πράξη ορίζονταν τόσο τα σχετικά με την στέγαση του, όσο και με τα εκθέματα του που επίσης ήταν προϊόν δωρεάν, αλλά και με χρήματα με τα οποία το προικοδότησαν οι δωρητές τους, ώστε να εξασφαλίσουν το κατά το δυνατόν πιο αυτόνομη λειτουργία και συντήρηση του.

Πηγή του  άρθρου η εργασία της ΛΕΡΑΣ ΑΓΟΡΙΤΣΑ με θέμα : Θέμα: « Δωρεές προς τις ελληνικές πόλεις -από τους εθνικούς ευεργέτες στους σύγχρονους δωρητές »  στην Εθνική σχολή δημόσιας διοίκησης και αυτοδιοίκησης, κβ ́ εκπαιδευτική σειρα, Αθήνα 2014  https://www.ekdd.gr/ekdda/files/ergasies_esdd/22/034/1737.pdf